Aşkın Gücü ile Efes ve Smyrna İsmi Nasıl Değişti?

Coğrafyacı gezgin Pausanias’ın aktardıkları arasında öyle bir kişi vardır ki ismini anmaya değer. Büyük İskender’in gölgesinde kalmış, İskender kurdu denilen bazı kentlerin asıl kurucusu General Lysmakhos. B. İskender Mö:334 ‘de Asya Seferi’ne çıkıp İyon kentlerini Pers baskısından kurtardıktan sonra yakılıp yıkılan bölgeleri tekrar imar etmeye başlar. Batı Anadolu’nun yeniden yapılandırılması görevini de Lysmakhos’a verir. Bu bölgenin iki efsane kenti Efes ve Smyrna aslında İskender’in emriyle generali tarafından kurulur.

İskender’in ölümüyle, fethettiği topraklar generalleri arasında paylaşılınca bu kentler Lysmakhos egemenliğine girer. O sırada Efes Limanı, Panayır Dağı’nın kuzey eteği ile Küçük Menderes Nehri arasındadır ve nehrin taşıdığı mil ile dolmaya başlamıştır. Burada kalmaya devam ederse kentin yok olacağını gören Lysmakhos, Ephesos’u bu gün antik kentin bulunduğu yerine taşımaya karar verir. Artemis Tapınağı çevresinde yaşayan halk, kendilerince kutsal bu yeri terk etmek istemez. Taşınmamakta diretir. Lysmakhos da çok yağmurlu bir günde kentin giderlerini kapatarak evleri çamur ve su basmasını sağlar, böylece halk eski yerleşimi terk etmek zorunda kalır. Panayır Dağı’nın aşağısında yeni bir liman yapılarak, şehrin etrafı 9. 65 km uzunluğunda surlarla çevrilir. Yeni kurduğu kente eşinin adını vererek Efes’in adını Arsinoe olarak değiştirir.

Smyrna, Lidya ve Pers işgali sona erdiğinde eski güzel şehir hayatını kaybeder. Bayraklı’dan Bornova Ovası’na kadar dağınık küçük köy yerleşimleri haline gelir. Batı Anadolu’da Pers egemenliğine son vermek için Sardes’e gelen İskender, buradan Smyrna’ya gelir ve avlanmak için gittiği Pagos Dağı’nda bir ağacın altında uyuya kalır. Rüyasında gördüğü tanrıçalar, eski yerleşmedeki halkı buraya taşıyıp yeni bir kent kurmasını söyler. İskender bu rüyayı Klaros’taki kâhine yorumlatır. “Kutsal Meles’in ötesinde Pagos üzerinde yaşayacak insanlar üç dört kat daha mutlu olacaktır”, cevabını alınca yeni kenti Kadife Kale’de (Pagos) kurması için Lysmakhos’u görevlendirir. Pers saldırılarıyla ovaya dağılan halkı Kadife Kale’ye taşımak yine Lysmakhos’a kalmıştır. O da çok sevdiği kızının adını yeni kurduğu kente vermek ister Smyrna’nın adını Eurydikeia olarak değiştirir.

Bu iki muhteşem kentin yeniden var olmasında o kadar çok emeği vardır ki Lysmakhos’un bu kentlere kendinden bir iz bırakmak ister. Yüzlerce yıl sonra hep İskender’in adının anılacağı, kendisinden yalnızca tarih kitaplarının ayrıntılarında bahsedileceği içine doğmuştur sanki. Ancak eşine ve kızına duyduğu bu büyük sevgi, bu isimleri yaşatmaya yetmez. Resmi kayıtlarda bir kaç yıl bu şekilde geçse de, isimler halk tarafından benimsenmediği ve günlük hayatta kullanılmadığı için kısa sürede unutulur.

*Bu bilgiyi derlediğimiz kitap Epigrafya uzmanı George E. Bean’in Eskiçağ’da Ege Bölgesi adlı eseridir.